چای به روایت تاریخ

چای نام یک گیاه و نوشیدنی ساخته شده از این گیاه است. چای واژه‌ا ی است چینی که در چین و شمال هندوستان به کار می‌ رود و تقریبا با همان تلفظ وارد زبان فارسی شده‌است.

نام این گیاه در گویش چینی جنوبی چای و در گویش چینی شمالی به صورت تِی تلفظ می‌شد و هر دو تلفظی از یک واژه یگانه در چینی قدیم هستند. مردم اروپای غربی نام این گیاه را از چینیان شمالی و مردم خاورمیانه و شمال آفریقا نام آن را از چینیان جنوبی آموختند.

نوشیدنی چای با دم کردن برگها، جوانه‌ها یا شاخه‌های فرآوری شده بوته چای گونه Camellia sinensis به مدت چند دقیقه در آب داغ درست می‌شود. فرآوری آن می‌تواند شامل اکسیداسیون، حرارت دهی، خشکسازی و افزودن گیاهان، گلها، چاشنیها و میوه‌ های دیگر به آن باشد.

چای یک منبع طبیعی از کافئین، تئوفیلین، تیانین و آنتی اکسیدان ‌ها است، اما تقریبا بدون چربی، کربوهیدرات‌ها، یا پروتئین. آن دارای طعمی مطلوب است که کمی تلخ و گس می‌باشد.

بوته گیاه چای برای نخستین بار حدود پنج هزار سال پیش و در كشور چین یافت شد. بی‌شك گیاه چای به عنوان یك نوشیدنی پرمصرف و شفابخش كه قرن‌های طولانی به عنوان نمادی از موقعیت اجتماعی افراد مطرح بوده، نقش بسیار مهمی در فرهنگ و آداب و رسوم كشورهای آسیایی داشته است.

در گذشته نوشیدن چای خوب نشانه ‌ای از جایگاه اجتماعی افراد به شمار می ‌آمد، تا جایی كه مردم عادی فقط می ‌توانستند از طعم چای استفاده كنند. در قرن هفدهم میلادی برای نخستین بار چای توسط هلندی‌ها به اروپا آورده شد كه پس از مدت كوتاهی این نوشیدنی با استقبال بسیار زیادی از سوی اروپایی‌ها مواجه شد و به این ترتیب نوشیدن چای در دیگر كشورهای دنیا نیز مرسوم شد.

جالب است بدانید كه در میان كشور های اروپایی مردم انگلیس از جمله طرفداران این نوشیدنی هستند. تا اوایل قرن بیستم میلادی چای از جمله نوشیدنی‌های لوكس و تجملی محسوب می‌شد كه تنها افراد ثروتمند توانایی خرید آن را داشتند.

در نیویورك افرادی كه در زمینه تجارت چای فعالیت داشتند، چای خشك را از كشورهای هند و چین خریداری می‌كردند و آن را به قیمت بسیار بالایی در میان علاقه‌مندان به این نوشیدنی توزیع می‌كردند.

در ابتدا چای در بسته ‌بندی ‌های فلزی فروخته می‌شد، اما از آنجایی كه اغلب این بسته ‌بندی ‌ها قیمت زیادی داشتند در اوایل قرن بیستم میلادی كیسه‌ های ابریشمی جایگزین قوطی ‌های فلزی شدند كه در آنها مقدار كمی چای ریخته می‌شد و در مقایسه چون مقدار كمتری چای در آنها وجود داشت قیمت كمتری داشت و به این ترتیب این نوع بسته‌بندی در بسیاری از دیگر كشورها نیز مورد توجه قرار گرفت.

برخی از مصرف‌كنندگان متوجه شدند كه می‌توانند كیسه‌ها را به همان صورت داخل آب جوش بیندازند و به این ترتیب چای كیسه‌ای ابداع شد.

علی‌رغم این كه امروزه بسیاری از مردم در كشور های مختلف دم كردن چای خشك و عطر و بوی آن را به چای كیسه‌ ای ترجیح می‌دهند، اما از آنجایی كه دم كردن چای كیسه‌ای در مقایسه بسیار آسان‌ تر است و سرعت رنگ دادن آن بیشتر است بسیاری از افراد همچنان از طرفداران چای كیسه‌ ای هستند تا جایی كه انگلیسی ‌ها كه در مقایسه با دیگر كشور های اروپایی بیشتر به نوشیدن چای علاقه دارند، چای كیسه‌ای را به چای خشك معمولی ترجیح می‌دهند و بیش از ۹۵ درصد چای مصرفی مردم این كشور چای كیسه ‌ای است.

چای، نوشیدنی محبوب جهانی

شاید برایتان جالب باشد بدانید چای كه در بسیاری از كشور های دنیا در مهمانی‌ها، جشن‌ها،‌ مراسم‌ سوگواری و به عنوان یك نوشیدنی پیش از غذا، بعد از غذا یا در وعده غذایی صبحانه به عنوان نوشیدنی اصلی سرو می‌شود یكی از پرطرفدارترین نوشیدنی‌ها در سطح دنیاست و پس از آب كه یك نوشیدنی طبیعی است به عنوان پر مصرف ‌ترین نوشیدنی در سطح دنیا شناخته شده است.

اگر چه چای به عنوان یك نوشیدنی، امروزه در فرهنگ كشور ما از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است، اما جالب است بدانید كه این نوشیدنی تا قرن‌ها پیش در كشور ما حتی شناخته شده هم نبود و از قرن هفدهم میلادی چای به عنوان یك نوشیدنی در كشور ما مورد توجه قرار گرفت، اما با این حال كشت و صنعت چای در كشور ما قدمتی ۱۰۰‌ساله دارد.

در ابتدا قهوه، نوشیدنی متداول در ایران بود تا این كه به تدریج چای جایگزین قهوه شد. در حقیقت واژه چای هم یك واژه چینی است كه با همان تلفظ به زبان فارسی راه ‌یافته است. نام این گیاه در جنوب چین چای و در شمال چین كافی است و به این ترتیب می‌توان گفت مردم خاورمیانه نام این گیاه را از مردم جنوب چین آموختند در حالی كه در كشورهای اروپا نام این گیاه برگرفته از واژه‌ای است كه مردم شمال چین به این گیاه اطلاق می‌كردند.

اگر چه چای یك محصول مهم زراعی محسوب می‌شود اما نقش فرهنگی آن كه متناسب با شرایط آب و هوایی و آداب و رسوم حاكم بر كشورهای مختلف متفاوت است، بیش از آن حائز اهمیت است.

آداب و رسوم نوشیدن چای

روش نوشیدن چای در كشورهای مختلف متفاوت است. در كشورهای آسیای شرقی و بخصوص در كشورهای چین و ژاپن كه در فرهنگ آنها چای از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است اغلب نوشیدن چای سبز متداول است كه در مقایسه با چای سیاه طعم ملایم ‌تری دارد و به همین دلیل در این كشور ها معمولا به چای چیزی اضافه نمی‌كنند، اما در برخی از كشور های آسیایی مانند هند و مالزی كه چای سیاه طرفداران بیشتری دارد چای را همراه با شیر و كمی شكر و گاهی با افزودن كمی ادویه می ‌نوشند.

از آنجایی كه در كشور های اروپایی بویژه انگلیس چای بسیار غلیظ و تیره سرو می‌شود معمولا مردم این كشور چای را با افزودن كمی شیر و شكر و گاهی آبلیمو می‌نوشند. افزودن شیر به چای موجب می‌شود تا حدودی از تلخی‌ چای غلیظ انگلیسی كاسته شود.

آمریكایی‌ها در مقایسه با اروپایی ‌ها در این رابطه كمتر سختگیری می‌كنند. اگرچه آمریكایی‌ ها نیز عادت دارند چای را با اندكی شكر و آبلیمو بنوشند اما ریختن شیر در چای در این كشور چندان مرسوم نیست. مردم روسیه نیز همچون انگلیسی‌ها از طرفداران چای غلیظ و تیره‌رنگ هستند.

با این تفاوت كه در روسیه خوردن چای معمولا با آداب و رسوم خاصی همراه است و اغلب روس ها چایی را كه روی سماور دم شده باشد به نوشیدن چای كیسه‌‌ای ترجیح می‌دهند اگرچه در اغلب كشورها چای را به صورت دم كرده سرو می‌كنند، اما در كشور چین اصلا چای را در قوری دم نمی‌كنند.

چینی ‌ها پیش از این كه آب ‌جوش بیاید چای خشك را در فنجان و سپس روی آن آب می‌ریزند. سپس زیر استكانی را روی فنجان می‌گذارند و كمی صبر می‌كنند تا چای در فنجان دم بكشد. در این كشور بیشتر مردم چای را بدون افزودن هر مایع یا طعم‌دهنده دیگری می‌نوشند. در كشور مالزی هم اغلب مردم نوشیدن چای تلخ را ترجیح می‌دهند.

برخلاف ایرانی‌ها، در این كشور هنگامی كه می ‌خواهند چای را از قوری به داخل استكان بریزند قوری را نسبت به فنجان یا استكان در ارتفاع بالاتری می‌گیرند تا جریان بلندی از چای بسازند. مردم مالزی معتقدند كه با این كار میزان دم كشیدگی چای بیشتر شده و طعم و مزه بهتری خواهد داشت.

آنها می‌گویند هر چه میزان حباب‌ های ایجاد شده در سطح فنجان در هنگام ریختن چای بیشتر باشد اكسیژن بیشتری در چای وجود داشته و طعم و مزه آن بهتر خواهد بود. در كشور كانادا رسم بر این است كه حتما باید چای را در قوری ‌هایی به رنگ‌ آبی كمرنگ دم كنند. مردم این كشور نیز معمولا چای را همراه شیر می‌نوشند.

هندی ‌ها از جمله افرادی هستند كه رنگ‌ چای در مقایسه با طعم آن، برای آنها اهمیت بیشتری دارد و معمولا در این كشور چای را با شیر، آب و شكر مخلوط كرده و سپس می‌جوشانند.

اگرچه ممكن است نوشیدن چای با نمك به مذاق و سلیقه ما ایرانی ‌ها چندان خوشایند نباشد، اما هندی ‌ها بر این باورند كه نوشیدن چای با نمك در مقایسه با چای شیرین حاوی انرژی بیشتری خواهد بود.

هلندی‌ها معمولا از چای خشك بسیار ریز استفاده می‌كنند. آنها نیز مانند ما ایرانی‌ ها چای و آبجوش را داخل قوری می‌ریزند و اندكی صبر می‌كنند تا چای دم بكشد.

علی ‌رغم این‌كه در اغلب كشور ها چای به عنوان یك نوشیدنی گرم شناخته شده است اما در برخی از كشور های اروپایی و همچنین در آمریكا چای سرد طرفداران بیشتری دارد. در این كشورها مردم پس از دم كردن چای، چند تكه یخ و همچنین مقداری آبلیمو تازه در چای ریخته و سپس آن را می‌نوشند.

چای در فرهنگ ایرانی

امروزه مصرف چای، یکی از اجزای جدایی ناپذیر زندگی عادی مردم در ایران است. اما سابقه مصرف چای در ایران، کمتر از دو قرن است. با این حال، برخی معتقدند که پیشینه مصرف چای در ایران به سده هفدهم میلادی می ‌رسد و برخی از جهانگردان از چایخانه‌هایی سخن گفته‌ اند که بزرگان و توانگران در آن جا جمع می‌ شدند و چای می‌نوشیدند.

مشخص نیست ایرانیان چه زمانی اولین بار با این نوشیدنی آشنا شدند. بیرونی در کتاب الصیدنه اش که در نیمه ی اول قرن پنجم نوشته شده، جزئیاتی در خصوص گیاه چای و استفاده از آن به عنوان نوشیدنی در تبت و چین آورده است. ظاهرا عادت چای نوشی تا قرن هفتم هجری به غرب آسیا نرسیده و ممکن است مغول ها در اشاعه ی آن تأثیر داشته باشند. امیرکبیر، ممکن است نقشی در ترویج چای در ایران داشته باشد؛ او از دولت فرانسه دو دست ظروف چای خوری، شامل سماور نقره ای، وی یکی دیگر را از تاجری روس دریافت کرد. امیر کبیر انحصار سماور سازی با یارانه ی دولتی را به استاد کاری در اصفهان اعطا کرد.

کشت چای در ایران، از سال ۱۳۱۴ هجری قمری آغاز شد. در این سال، یکی از رجال آن دوره به نام محمد میرزا کاشف السلطنه که به عنوان ژنرال کنسول ایران در هند مامور به خدمت بود، توانست در بازگشت به ایران، چند بته چای را با زحمت فراوان وارد ایران کند. وی با توجه به مطالعاتی که بر روی انواع چای و نحوه کشت آنها نموده بود، شهر لاهیجان را به دلیل وجود هوای مناسب برای کشت چای انتخاب کرد. این شهر امروز به عنوان مرکز کشت چای در ایران درآمده‌است. مقبرهٔ کاشف‌السلطنه در لاهیجان امروز به صورت گنجینه تاریخ چای ایران در لاهیجان درآمده‌است.

سهم ایران ۴ تا ۵/۴ درصد از مصرف کل چای جهان است.

در چند سال اخیر صنعت چای ایران دوره تلخی را پشت سر گذاشته که به گواه دست اندرکاران، در تاریخ صد ساله صنعت چای ایران بی‌ سابقه‌ است. در فاصله ژوئن سال ۲۰۱۳ تا مه سال ۲۰۱۴، سازمانی به‌ نام صلح سبز هند اقدام به بررسی چای تولید هشت شرکت از ۱۱ شرکت بزرگ حاضر در بازار چای کشور هند را کرد که این شرکت‌ ها به ایران، روسیه، آمریکا، انگلیس و امارات و کشور های دیگر صادرات داشتند. از سوی این سازمان تأیید شد که، چای هندی صادراتی به ایران سمی است. نمونه‌های برندهای معروف چای هندی که از سوی بازوی سازمان صلح سبز در این کشور مورد بررسی قرار گرفته‌ اند آلوده به سطح بالایی از مواد شیمیایی خطرناک بوده است.

چای در دنیای امروز به بخشی از فرهنگ زندگی ما ایرانی ‌ها مبدل شده است و به نظر می‌ رسد كه برگزاری مهمانی‌ها، مراسم‌، جشن‌ها و… بدون حضور چای رنگ و بویی نخواهد داشت. آداب و رسوم نوشیدن چای در كشور ما در میان اقوام مختلف متفاوت است.

برای مثال در استان ‌های جنوبی كشور و بویژه در استان‌های خوزستان و هرمزگان آداب و رسوم خاصی برای نوشیدن چای وجود دارد، بنا بر رسم این مناطق اگر مهمانی به جمع آنها وارد شود حتی اگر چای آماده وجود داشته باشد، به نشانه احترام برای او چای تازه دم می ‌كنند یا این كه میزبان نباید قاشق چایخوری را در فنجان یا استكان قرار دهد، چون این كار بی‌ احترامی به مهمان است. در استان ‌های جنوبی نوشیدن چای غلیظ مرسوم است و اگر برای مهمان چای كمرنگ آورده شود نشانه بی‌ احترامی است.

مراسم چای ژاپنی

شاید برایتان جالب باشد بدانید كه در برخی از كشورها مراسم مخصوصی برای نوشیدن چای وجود دارد كه برگرفته از فرهنگ حاكم بر آن جوامع است. از میان مراسم و آیین‌هایی كه تحت عنوان آیین چای از آنها نام برده می‌شود مراسم پیچیده، رسمی و بی ‌سرو صدای آیین چای ژاپنی بیشتر شناخته شده و نوشته‌ های زیادی درباره این مراسم منتشر شده است.

ژاپنی ‌ها علاقه زیادی به نوشیدن چای دارند و در فرهنگ این كشور، این نوشیدنی از جایگاه بسیار ارزشمندی برخوردار است تا جایی كه حتی در بسیاری از مهمانی ‌ها، فرد مهمان با آوردن یك بسته چای مرغوب برای فرد میزبان قدردانی و تشكر خود را از زحمات او برای برگزاری این مهمانی اعلام می‌كند.

مراسم چای ژاپنی كه اغلب از ساعت ۶ عصر تا ۹ شب برگزار می‌شود مراسم بسیار رسمی برای نوشیدن چای است كه از گذشته‌ های دور در این كشور رواج داشته است. هدف این رسم كه در آیین‌ های مذهبی كشور ژاپن ریشه‌ دارد جلب توجه مردم به واقعیت ‌های ساده و روزمره زندگی نظیر نوشیدن چای است.

در این مراسم، میزبان لباس‌ سنتی ژاپنی می‌پوشد و با توجه به این كه این مراسم در مكانی آرام و زیبا برگزار می ‌شود مهمانان باید از گفت ‌و گو در حین برگزاری خودداری كنند و تنها از مناظر اطراف و آیین ‌هایی كه در حین برگزاری مراسم اجرا می‌شوند، لذت ببرند.

امروزه در بسیاری از رستوران‌ های كشور ژاپن در فهرست غذاها، نوشیدن چای به سبك ژاپنی هم گنجانده شده است تا هم افراد و بخصوص گردشگران خارجی بتوانند با این مراسم سنتی آشنا شوند.